o ระบบไร่นาสวนผสม (Mixed/Diversified/Polyculture Farming System) เป็นระบบการเกษตรที่มีกิจกรรมการผลิตหลาย ๆ อย่างเพื่อตอบสนองการบริโภค หรือเพื่อลดความเสี่ยงจากราคา ผลิตผลที่มีความผันผวนเท่านั้น โดยมิได้คำนึงว่ากิจกรรมการผลิตเหล่านั้นจะต้องมีผสมผสานเกื้อกูลกันเพื่อลดต้นทุนการผลิต และคำนึงถึงสภาพแวดล้อม เช่นเดียวกับกับการเกษตรผสมผสาน การทำไร่นาสวนผสมอาจมีกิจกรรมการผลิตที่เกื้อกูลกันบ้าง แต่มิใช่เกิดจาก “ความรู้ ความเข้าใจ”

o ระบบเกษตรผสมผสาน (Integrated Farming System) เป็นระบบการเกษตรที่ทำการเพาะปลูกพืชหรือเลี้ยงสัตว์ต่าง ๆ ชนิดอยู่ในพื้นที่เดียวกัน ภายใต้การเกื้อกูลประโยชน์ต่อกันอย่างมีประสิทธิภาพสูงสุด โดยอาศัยหลักการอยู่รวมกันระหว่างพืช สัตว์ และสิ่งแวดล้อม ในรูปความสัมพันธ์ระหว่างพืชกับพืช พืชกับสัตว์ หรือสัตว์กับสัตว์ ก็ได้

• ระบบเกษตรผสมผสานจะประสบผลสำเร็จได้จะต้องมีการวางรูปแบบ และดำเนินการโดยให้ความสำคัญต่อกิจกรรมแต่ละชนิดอย่างเหมาะสมกับสภาพแวดล้อมทางกายภาพ เศรษฐกิจ สังคม มีการใช้แรงงาน เงินทุน ที่ดิน ปัจจัยการผลิตและทรัพยากร
  ธรรมชาติ อย่างมีประสิทธิภาพ ตลอดจนรู้จักนําวัสดุเหลือใช้จากการผลิตชนิดหนึ่งมาหมุนเวียนใช้ประโยชน์กับการผลิตอื่น ๆ แบบครบวงจร เช่น การเลี้ยงไก่หรือบนบ่อปลา การเลี้ยงเป็ดหรือปูนาในนาข้าว การเลี้ยงแมลงเพื่อช่วยผสมเกสรในสวนไม้ผล เป็นต้น
• อย่างไรก็ตาม ระบบไร่นาสวนผสมสามารถพัฒนาไปสู่การดำเนินการในลักษณะของระบบเกษตรผสมผสานได้ไม่ยาก โดยการเพิ่มความรู้ความสามารถของเกษตรกรผู้ดำเนินการ

o ความสำเร็จในการทำการเกษตรแบบผสมผสานอย่างยั่งยืน ประกอบไปด้วย 3 องค์ประกอบ

ได้แก่

• องค์ประกอบทางเศรษฐกิจ แรงจูงใจสำคัญที่ทำให้เกษตรกรตัดสินใจทำการเกษตรแบบผสมผสาน ก็เพื่อแก้ปัญหาเศรษฐกิจในครัวเรือนอันมีที่มาจากการทำเกษตรกรรมเชิงเดี่ยว เช่น การขาดรายได้ที่มั่นคงยั่งยืน รายรับให้สัมพันธ์กับรายจ่าย มีรายได้ไม่ตลอดทั้งปี เป็นต้น
• องค์ประกอบทางลักษณะจิตใจและพฤติกรรมของเกษตรกร เกษตรกรที่เข้าร่วมโครงการเกษตรผสมผสานควรเชื่ออำนาจในตนเอง ว่าตนสามารถทำได้ ทั้งอาศัยความรู้และทักษะดั้งเดิม อีกทั้งด้วยการใฝ่หาความรู้ที่เกิดจากความสามารถในการปรับตัวให้เข้ากับการทำเกษตรผสมผสาน และพัฒนาตนเองเพื่อความสำเร็จในอนาคต รวมถึงต้องควบคุมตนเองให้อดทนต่อสิ่งยั่วยุจากการสังคมทุนนิยม ไม่มีความคิดที่จะละทิ้งอาชีพเกษตรกร และการมีแรงจูงใจใฝ่สัมฤทธิ์สูง ถึงแม้จะต้องเผชิญกับอุปสรรคทางเศรษฐกิจต่างๆ นานา อาทิ ค่าครองชีพที่สูงขึ้น ค่าใช้จ่ายที่มากขึ้น แต่เกษตรกรเหล่านี้กลับมีความมุ่งมั่นที่จะบรรลุเป้าหมายและความสำเร็จในการทำการเกษตรผสมผสานต่อไป
• การสนับสนุนจากภาครัฐ เช่น จัดให้มีเจ้าหน้าที่ส่งเสริมหรือพัฒนากรท้องถิ่น ที่มีความรู้ความเข้าใจในทักษะการทำเกษตรผสมผสาน ที่พร้อมจะให้คำแนะนำที่ถูกต้องแก่เกษตรกได้เป็นอย่างดี สามารถวิเคราะห์พื้นที่เพื่อจัดกิจกรรมที่เหมาะสม คัดเลือกเกษตรกรที่มีความตั้งใจและพัฒนาไปสู่เกษตรกรต้นแบบ รวมทั้งส่งเสริมกิจกรรมและองค์ความรู้อย่างต่อเนื่อง ทั้งนี้เกษตรกรต้นแบบต้องสามารถถ่ายทอดประสบการณ์ ความรู้ และเทตนิคการทำเกษตรผสมผสานให้แก่บุคคลอื่นในชุมชน เพราะการเห็นแบบอย่างความสำเร็จจะเป็นแรงผลักดันและสร้างแรงจูงใจที่ดี เมื่อมีความอยากทำ อยากมี อยากเป็น เช่นนั้นแล้วการปฏิบัติตามแนวทางเกษตรกรผสมผสานอย่างยั่งยืนก็จะเกิดผลสำเร็จตามมา

• รูปแบบของระบบเกษตรผสมผสาน (สำนักงานเกษตรจังหวัดนครศรีธรรมราช, 2556)
•  แบ่งตามกิจกรรมที่ดำเนินการ
  •  ระบบเกษตรผสมผสานที่ยึดกิจกรรมพืชเป็นหลัก
  • ระบบเกษตรผสมผสานที่ยึดกิจกรรมเลี้ยงสัตวเป็นหลัก
  • ระบบเกษตรผสมผสานที่ยึดกิจกรรมประมงเป็นหลัก
  • ระบบเกษตรผสมผสานแบบไร่นาป่าผสมหรือวนเกษตร
• แบ่งตามวิธีการดำเนินการ
  • ระบบเกษตรผสมผสานที่มีการใช้สารเคมี
  • ระบบการเกษตรอินทรีย์หลีกเลี่ยงการใช้สารเคมีทุกชนิด
• แบ่งตามประเภทของพืชสำคัญเป็นหลัก
  • ระบบเกษตรผสมผสานที่มีข้าวเป็นพืชหลัก
  • ระบบเกษตรผสมผสานที่มีพืชไร่เป็นพืชหลัก
  • ระบบเกษตรผสมผสานที่มีไม้ผลไม้ยืนต้นเป็นพืชหลัก
• แบ่งตามลักษณะของสภาพพื้นที่เป็นตัวกำหนด
  • ระบบเกษตรผสมผสานในพื้นที่สูง
  • ระบบเกษตรผสมผสานในพื้นที่ราบเชิงเขา
  • ระบบเกษตรผสมผสานในพื้นที่ดอน
  • ระบบเกษตรผสมผสานในพื้นที่ราบลุ่ม

นโยบายทางการเกษตรและเกษตรยั่งยืนของประเทศไทย ณ ปัจจุบัน

 ยุทธศาสตร์เกษตรและสหกรณ์ ระยะ 20 ปี (พ.ศ. 2560 - 2579)

ยุทธศาสตร์ที่ 4 บริหารจัดการทรัพยากรการเกษตรและสิ่งแวดล้อมอย่างสมดุลและยั่งยืน

1) บริหารจัดการทรัพยากรการเกษตรอย่างยั่งยืนที่สอดคล้องกับ SDGs

    (Sustainable Development Goals)

• สามารถอ่านรายละเอียดเพิ่มเติมเกี่ยวกับ นโยบายทางการเกษตรและเกษตรยั่งยืนในประเทศไทย จาก งานวิจัยเรื่อง องค์ประกอบความสำเร็จการทำเกษตรแบบผสมผสานอย่างยั่งยืน ในพื้นที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือตอนบน โดย พลตรี นำพล คงพันธ์ (หน้า 7-14)

เมื่อกล่าวถึง “เกษตรยั่งยืน” มีผู้ให้ความหมายไว้จำนวนมาก จึงขอนำเฉพาะองค์ประกอบและนัย จาก องค์การอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติ ซึ่งกล่าวไว้อย่างน่าสนใจ ว่า

การเกษตรยั่งยืน คือ หลักการว่าด้วยการจัดการทรัพยากรเพื่อการผลิตทางการเกษตร อันประสบความสำเร็จ เพื่อสนองความจำเป็นของมนุษย์ที่เปลี่ยนแปลง โดยสามารถรักษา หรือบำรุงคุณภาพของสิ่งแวดล้อมและอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ (FAO, 1989)

องค์ประกอบที่จำเป็นของการเป็นเกษตรยั่งยืนแท้จริง ต้องประกอบด้วย องค์ประกอบ 5 ประการ (FAO, 2008) ได้แก่

• การอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ (Resources-conserving)
• ไม่ทำลายสิ่งแวดล้อม (Environmentally non-degrading)
• ยอมรับได้ทางเทคนิค (Technically appropriate)
• ยอมรับได้ทางเศรษฐกิจ (Economically acceptable)
• ยอมรับได้ทางสังคม (Socially acceptable)

นอกจากนี้ ในทางปฏิบัติเกษตรยั่งยืนต้องใช้ปัจจัยการผลิตจากภายนอกให้น้อยที่สุด และให้ใช้ทรัพยากรธรรมชาติที่มีอยู่ในท้องถิ่น หากจำเป็นต้องซื้อปัจจัยการผลิตก็ต้องใช้อย่างมีประสิทธิภาพ (Lee, 2005)

*สามารถหาความหมายและคำจำกัดความของการเกษตรยั่งยืน เพิ่มเติม ได้ที่ เกษตรยั่งยืน: ความหมาย รูปแบบ และการพัฒนา (หน้า 6-9)

• หนังสือแนะนำและตัวอย่างการทำเกษตรผสมผสาน เพื่ออ่านประกอบความเข้าใจ ได้แก่...
• 40 ตัวอย่างความสำเร็จ: เกษตรกรในโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริ คลิกอ่าน https://ebook.lib.ku.ac.th/item/2/20170086
• การเลี้ยงปลาสลับกับการทำนาข้าว คลิกอ่าน https://ebook.lib.ku.ac.th/item/2/2011-002-0042
• ระบบเกษตรผสมผสาน: เอกสารวิชาการเกษตร ลำดับที่ 6/2546 คลิกอ่าน https://ebook.lib.ku.ac.th/item/2/20130024
• การเกษตรแบบยั่งยืน: รูปแบบและแนวทางส่งเสริมการเกษตรแบบยั่งยืนสู่เกษตรกร คลิกอ่าน https://ebook.lib.ku.ac.th/item/2/2011-005-0146
• เกษตรยั่งยืน: ความหมาย รูปแบบ และการพัฒนา คลิกอ่าน https://ebook.lib.ku.ac.th/item/2/2011-004-0048
• การเกษตรยั่งยืน: หลักการ แนวทาง และตัวอย่างระบบฟาร์ม คลิกอ่าน https://ebook.lib.ku.ac.th/item/2/2010-000-0011

เอกสารอ้างอิง

• นำพล คงพันธ์. (2561). องค์ประกอบความสำเร็จการทำเกษตรแบบผสมผสานอย่างยั่งยืนในพื้นที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือตอนบน. สืบค้น วันที่ 15 เมษายน 2565. อ้างจาก http://www.dsdw2016.dsdw.go.th/doc_pr/ndc_2560-2561/PDF/8439e/%E0%B8%A3%E0%B8%A7%E0%B8%A1.pdf
• สำนักงานเกษตรจังหวัดนครศรีธรรมราช. (2556). องค์ความรู้พื้นฐาน เรื่อง “เกษตรผสมผสาน” ในการจัดทำการจัดการความรู้ ประจำปีงบประมาณ พ.ศ. ๒๕๕๖. สืบค้น วันที่ 16 เมษายน 2565. อ้างจาก http://www.nakhonsri.doae.go.th/dat_56/kasatpasom.pdf
• เกษตรผสมผสาน. สืบค้นวันที่ 20 เมษายน 2565. อ้างจาก https://sites.google.com/site/welovesufficiency/thrng-phra-yeaw
• เกษตรกรรมยั่งยืน (Sustainable Agriculture). สืบค้นวันที่ 20 เมษายน 2565. อ้างจาก https://www.nesdc.go.th/ewt_w3c/ewt_dl_link.php?nid=2700
• ตรีวิทย์,... ( 2558). 40 ตัวอย่างความสำเร็จ: เกษตรกรในโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริ. สืบค้นวันที่ 20 เมษายน 2565. อ้างจาก https://ebook.lib.ku.ac.th/item/2/20170086
• วิทย์ ธารชลานุกิจ. (2522). การเลี้ยงปลาสลับกับการทำนาข้าว. ม.ป.ท..
• จรัญ จันทลักขณา และ ผกาพรรณ สกุลมั่น. (2546). การเกษตรยั่งยืน: หลักการ แนวทาง และตัวอย่างระบบฟาร์ม. มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์.